Mbi gjurmimet arkeologjike të të parëve tanë.

Edi Shukriu: Thesaret e arkelogjisë në Kosovë
Me studiuesen e arkeologjisë, prof.dr. Edi Shukriu bisedojmë për hulumtimet arkeologjike në Kosovë, për vlerat e trashëgimisë kulturore në këndvështrimin arkeologjik, për objektet më karakteristike të trashëgimisë kulturore, respektivisht të renovuarat, për botimet nga fusha e arkeologjisë dhe e trashëgimisë kulturore në përgjithësi, për bashkëpunimin ndërmjet institucioneve shkencore dhe hulumtuese në lëmin e arkeologjisë, për gjendjen e objekteve të trashëgimisë kulturore në Kosovë, për kthimin e eksponateve arkeologjike nga Beogradi etj.

-A mund të na thoni fillimisht, deri ku kanë mbërritur hulumtimet arkeologjike në Kosovë?

Shukriu: Mendoj se ka rezultate të konsiderueshme në fushën e arkeologjisë, në aspektin e gërmimeve në terren dhe të tërheqjes së vëmendjes publike për të. Pasi që hulumtimi arkeologjik nënkupton një varg procesesh, si është përnjohja, gërmimi, dokumentimi, studimi, prezantimi dhe publikimi, mendoj se për këtë duhet angazhim më i madh. Është e ditur se veprimet ad hoc në arkeologji bëhen vetëm kur ka gjetje rasti dhe kur lokaliteti arkeologjik është i rrezikuar, andaj, para çdo veprimi së pari duhet përpiluar politikat e zhvillimit të arkeologjisë dhe planifikimi afatgjatë i hulumtimeve sipas prioriteteve. për të pasuar me evidentimin e të gjitha lokaliteteve arkeologjike në Kosovë dhe të objekteve të luajtshme, vlerësimin e tyre e të tjera. Vendosja e sistemit të duhur të menaxhimit, vizioni, aspekti shkencor dhe profesionalizmi, përfshirë dhe kartografimin bashkëkohor digjital, do të duhej të ishin baza për hulumtimet e mirëfillta arkeologjike. Sot, ndonëse është aprovuar ligji për trashëgiminë, gjendja edhe në këtë fushë nuk është për t’u lavdëruar, aq më tepër nëse kësaj i shtohet edhe paraqitja e trafikimit me objekte arkeologjike, të cilës institucionet tona vërtet duhet t’i kushtojnë kujdes.

Kosova është një hapësirë plotë trashëgimi arkeologjike, falë shtresimeve të parahistorike e historike, që ishin rezultat i pozitës së saj të volitshme gjeografike dhe të burimeve të pasura natyrore. Hulumtimet të deritanishme arkeologjike në Kosovë sollën në dritë një pjesë të begatisë arkeologjike dhe njëkohësisht dëshmuan se nëntoka e Kosovës mban në vete edhe shumë lokalitete e artefakte që presin të dalin në dritë. Është kjo një pasuri e çmuar, e cila duhet trajtuar, ruajtur, konservuar dhe shfrytëzuar mbi parime të objektivitetit shkencor, të profesionalizmit dhe të neutralitetit politik.

-Cilat janë disa nga vlerat e trashëgimisë kulturore në këndvështrimin arkeologjik?

Shukriu: Një varg i lokaliteteve dhe i objekteve arkeologjike e meritojnë të përmenden me këtë rast, sepse Kosova ka thesar të vlefshëm arkeologjik dhe mjaft atraktiv, madje edhe për syrin e një vizitori. Sot dimë për shumë qendra dhe zona arkeologjike, peizazhe arkeologjike dhe monumente të luajtshme, për disa prej të cilave duhen jo shumë investime për t’i bërë atraktive për vizitorë. I tillë është kompleksi trashëgimor i Artanës/Novo Bërdës, Ulpianës, Vendenisit te Gllamniku, Municipiumit DD te Soçanica, Gradina e Llapushnikut, e Vlashnjës e shumë të tjera, përfshirë dhe komplekset e trashëgimisë ortodokse, që sot, mjerisht, mbahen të izoluara dhe që, pos që janë trashëgimi arkitektonike mesjetare, përmbajnë edhe trashëgimi arkeologjike. Nga objektet e luajtshme arkeologjike që kanë vlera shumëdimensionale shkencore e kulturore do të veçoja Monumentin epigrafik të Hyjneshës dardane nga Smira me labyrinthin rrethor unik, pikturimin shkëmbor parahistorik të Vlashnjës me drerin dhe shumësinë e spiraleve, hyjneshat neolitike që nga ato të Tjerrtores së Prishtinës, Bardhoshit, Varoshit, Mitrovicës e të tjera, si dhe Monumentin mortor nga Dardana/Kamenica, si monument guror unik dhe i rrallë, që i takon kohës së ekzistimit të shtetit dardan dhe që përmban tradita etnologjike para pushtimeve romake.

-Cilat janë objektet më karakteristike të trashëgimisë kulturore, respektivisht të renovuarat?

Shukriu: -Trashëgimisë arkitektonike i është kushtuar më shumë kujdes dhe atë në periudha të caktuara dhe në varësi, mjerisht, nga rrethanat politike dhe jo me kompleksitetin e tyre sipas prioriteteve. Në periudhat para luftës në Kosovë dhe pas vitit 2004 manastiret dhe kishat ortodokse ishin vazhdimisht në fokus dhe për to mendoj se duhet vetëm pak angazhim profesional e më shumë politik që të jenë të frekuentuara nga qytetarët. Objektet e tjera, pas shkatërrimeve të qëllimshme, janë restauruar apo rikontstruktuar dhe janë bërë objekte që vizitohen, siç është p.sh. Lidhja Shqiptare e Prizrenit apo Kulla e Isa Boletinit. Shpresoj që Kompleksi i Adem Jasharit të përgatitet në nivelin meritor sa më shpejt dhe të jetë qendër e rrjetit të monumenteve që prezantojnë luftën e UÇK-së dhe të një muzeu që do ta pasqyronte historinë e vonë të Kosovës. Arritje e madhe është bërë me renovimin e një pjese të kullave shqiptare. Si pjesë e identitetit shqiptar këto kanë pësuar shkatërrime të qëllimshe, andaj dhe jam angazhuar menjëherë pas luftës që kullave t’u kushtohet kujdes, gjë që është bërë fillimisht përmes Zyrës së Suedisë në Prishtinë dhe SIDA-s. Ndërkohë, janë ndërmarrë një varg aktivitetesh me karakter konservimi dhe revitalizimi, por mendoj se ende nuk janë në masë mjaftueshme në raport me mundësitë dhe nevojat. Në trashëgiminë arkeologjike në këtë drejtim ka mungesa të shumta, madje asnjë nga lokalitetet e shumta nuk është përgatitur për prezantim, duke u nisur nga Ulpiana.

-Çfarë mund të thoni për botimet nga fusha e arkeologjisë dhe e trashëgimisë kulturore në përgjithësi? A janë publikuar të gjitha rezultatet e kësaj fushe dhe sa krijon lehtësi fillimi i realizimit të “Hartës arkeologjike të Kosovës”?

Shukriu:- 9 vjet pas luftës në Kosovë mundësitë për botimet nga fusha e arkeologjisë dhe e trashëgimisë kulturore do të duhej të ishin më të favorshme. Në vende të tjera këto realizohen nën përkujdesjen e shtetit dhe përmes angazhimit të ekspertëve të fushës, ndërsa në Kosovë kjo zhvillohet më shumë nga iniciativa individuale dhe me shumë vështirësi. Me këtë rast do të veçoja librin me dy vëllime të Exhlale Dobrunës, që përmbledh dhe trajton monumentet epigrafike, atë të trajtimit të veçantë të monumenteve ushtarake të Naser Ferrit dhe librin tim mbi Dardaninë paraurbane. Publikimet dhe prezantimi i objekteve të mbrojtura janë të vlefshme edhe nga aspekti i mbrojtjes së tyre, ngritjes së vetëdijes për vlerat trashëgimore, por edhe për zhvillimin e ekonomisë turistike. Mendoj se nga kjo fushë, por edhe nga të tjerat, duhet shkruar apo përkthyer edhe në gjuhë të huaja, me qëllim të komunikimit në nivel botëror. Ky ka qenë, pos të tjerash, edhe qëllimi im kur botova librat “Kosova antike” dhe “Ancient Kosova”.

“Harta arkeologjike e Kosovës” është nismë e qëlluar, e paramenduar si një ndër prioritetet e para qysh në vitin 2000. Uroj që të vazhdohet në këtë drejtim dhe në të angazhohen të gjitha kuadrot arkeologjike të Kosovës.

-Në çfarë niveli është apo do të duhej të ishte bashkëpunimi ndërmjet institucioneve shkencore dhe hulumtuese në lëmin e arkeologjisë: Muzeut të Kosovës, Institutit të Arkeologjisë, ASHAK dhe ekspertëve të tjerë të lëmit përkatës?

Shukriu: -Në Kosovë duhet të bëhet i mundshëm një bashkëpunim i harmonizuar, i thellë dhe i qëndrueshëm midis institucioneve, roli i të cilëve është përcaktuar me ligj. Në këtë drejtim, roli i Qeverisë, në veçanti i Ministrisë së Kulturës është shumë i rëndësishëm, pastaj i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës dhe i institucioneve të tjera. Përkujtoj se në këtë drejtim duhet pasur parasysh Institutin për Mbrojtjen e Monumenteve Kulturore të Kosovës me rrjetin rajonal, Institutin e Historisë dhe Institutin Albanologjik. Universiteti i Prishtinës, me rolin e tij shkencor dhe edukativ, duhet të jetë pjesë e këtij bashkëpunimi, si veprohet kudo në botë. Mendoj se tash ne duhet të ecim para duke instaluar bashkëpunim edhe me institucionet ekzistuese të shkencave natyrore, pasi që trajtimi i trashëgimisë është multidisiplinar.

Për bashkëpunim të nevojshëm për studimin, mbrojtjen dhe prezantimin e trashëgimisë kulturore është parësore që interesi i Kosovës të jetë mbi interesat grupore dhe individuale. Fusha e trashëgimisë nuk duron pseudo-ekspertë, pseudo-shkencëtarë dhe lakmitarë të përfitimeve vetjake, që e dëmtojnë pakthyeshëm trashëgiminë dhe që në vend të hapjes së dyerve, i mbyllin këto. Kjo mund të vërehet edhe nga projekt propozimet për hulumtime arkeologjike, që pos të tjerash kanë pozicione të panevojshme për pagesë të konsultantëve shkencorë (që fare nuk janë të fushës) e të kinse konsultantëve (as të përafërt me arkeologjinë).

-Në çfarë gjendje ndodhen tash për tash objektet e trashëgimisë kulturore në Kosovë?

Shukriu: Institucionet ndërkombëtare, siç janë UNESCO, ICOMOS e të tjera që moti kanë vendosur parimet e përbashkëta, detyrimet, procedurat ligjore dhe parimet për hulumtimin, ruajtjen, konservimin, restaurimin dhe prezantimin e trashëgimisë kulturore. Në këtë kuadër, mbrojtja e trashëgimisë kulturore është përgjegjësi kolektive dhe shtetërore, që duhet të zhvillohet përmes një profesionalizmi të niveli të lartë dhe të mbështetur në të arriturat bashkëkohore për mbrojtjen e trashëgimisë. Sa mund të përmbushen këto parametra përmes një buxheti shumë të vogël dhe në një ministri që përfshinë kulturën në përgjithësi, rininë e sportin është çështje e cila duhet ritrajtuar seriozisht. Po të ekzistonin kushtet, mendoj se Kosova do të duhej ta kishte ministrinë e trashëgimisë, sepse është fushë me shumë specifika që kërkon njohuri të veçanta, dhe që është edhe me leverdi ekonomike.

Në trashëgimi kulturore është investuar në një masë, mbase më shumë nga donatorët e huaj. Përderisa një numër i vogël i objekteve është në gjendje të mirë, ndonëse u mungon prezantimi i duhur, një numër i madh i tërësive kulturore historike është lënë mënjanë dhe është i rrezikuar. Shkakun për këtë duhet parë dhe në faktin se veprimtaria në këtë fushë funksionon e pakoordinuar dhe pa politika dhe metodologji të unifikuar shtetërore. Si rrjedhojë, shumë çështje duhen zgjidhur, si në vijim: Si dhe nga kush menaxhohet studimi, mbrojtja dhe prezantimi i trashëgimisë kulturore (programet, planifikimi, miratimi, zbatimi, monitorimi)? Pse ende nuk është përpiluar regjistri i objekteve të trashëgimisë nën mbrojtje? Pse nuk është definuar lista e trashëgimisë kulturore në rrezik? Sa veprohet sipas procedurave ligjore, parimeve dhe metodave të duhura? Si formohen/emërohen ekipet punuese, mbi cilat parime dhe kualifikime dhe nga cili autoritet? Cilat janë pasojat dhe efektet nga shkeljet e proceduarve dhe parimeve në realizmin e projekteve/planeve konservuese? Si sanksionohen dëmet nga keqmenaxhimi në vitet e fundit në trashëgiminë kulturore? Ka dhe shumë çështje të tjera që duhen shtruar, por mendoj se menaxhimi i drejtë, profesionalizmi dhe vendosja e sistemit të vlerave do të mundësonte funksionalizimin e institucioneve të trashëgimisë.

-Kthimi i eksponateve arkeologjike nga Beogradi, eksponate që i ishin marrë dikur Muzeut të Kosovës, po vonon. Pse, sipas jush nuk kthehen ato në ‘vendlindjen’ dhe çka do të duhej bërë institucionet tona dhe ato ndërkombëtare për t’u realizuar një gjë e tillë?

Shukriu: - Kërkesa për kthimin e eksponateve arkeologjike nga Beogradi është bërë që në pranverë të vitit 2000, me iniciativën e Bashkëdrejtuesve të Departamentit të Kulturës–UNMIK, për të vazhduar me Drejtorin e Muzeut të Kosovës, z. Hadrin, dhe më pas të ministrisë përkatëse. Të marra nga Muzeu i Kosovës, por edhe nga muzetë e tjera të Kosovës, edhe këto objekte të çmuara të trashëgimisë kosovare janë bërë peng i politikave serbe. Në kohën e organizimit të ekspozitës, kur lufta e armatosur kishte nisur në Kosovë, kanë qenë të qarta prapavijat politike serbe për t’i marrë objektet dhe për të dëshmuar se dardanët nuk janë ilirë, përkatësisht se Kosova, si trevë dardane nuk u takon shqiptarëve. Mjerisht, kolegët shqiptarë të Muzeut të Kosovës nuk i dëgjuan këshillat dhe ne ende po ballafaqohemi me pasojat. Mendoj se ka munguar trysnia më e madhe e UNMIK-ut dhe bashkësisë ndërkombëtare në përgjithësi për kthimin e tyre në nënqiellin që i krijoi dhe ku e kanë vendin. Shpresoj se kjo eksperiencë e hidhur deri tash të shërbejë për një vetëdijesim më të lartë për vlerat e trashëgimisë arkeologjike dhe të trashëgimisë në përgjithësi, ku kultura shpirtërore, zë po aq vend të merituar.

Edi Shukriu

Edi Shukriu (Prizren, 1950) studimet për arkeologji i mbaroi në Universitetin e Beogradit (1972). Magjistroi në Universitetin e Beogradit (1979) dhe titullin Doktor i Shkencave Historike e mori në Universitetin e Prishtinës (1990). Është profesoreshë ordinare në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës. Bashkëbiseduesja jonë është edhe shkrimtare e njohur, përkatësisht krijuese e poezisë, dramës etj.

GAZETA TEMA

TRASHËGIMIA KULTURORE E KOSOVËS: VLERAT, SFIDAT DHE MUNDËSITË

Shkruar nga Dr. Edi Shukriu

Mbi gjurmimet arkeologjike të të parëve tanë. - Faqe 3 Edi_shukriu

Ata që nuk e njohin të kaluarën janë si foshnja, nuk din gjë! është një thënie që e përdor shpesh, ndonëse është shkruar para 2000 vjetëve. Mendoj se me këtë shprehet thelbi i nevojës për njohjen e së kaluarës: të fitohen njohuritë dhe eksperienca; ta njohim veten dhe të tjerët dhe përmes njohjes reciproke të kuptohemi dhe të respektohemi.

Të kuptuarit e trashëgimisë kulturore në rend të parë do të thotë të kuptuarit e shtresimeve kulturore në kohë dhe në hapësirë, si dhe të kuptuarit e shumë-dimenzionalitetit të saj. Andaj, studimi i trashëgimisë zë fusha të llojshme, siç janë arkeologjia e deri tek filozofia e psikologjia, duke përfshirë dhe shkencat natyrore.

Trashëgimia kulturore është pasqyrë e vlerave dhe e nivelit kulturor të një populli. Tradita e trashëguar dhe shkalla e studimit dhe e kujdesit ndaj trashëgimisë janë shprehje e dy komponenteve kyçe për përcaktimin e nivelit kulturor të një populli apo të një hapësire: (1) të nivelit kulturor në të kaluarën, dhe (2) të nivelit kulturor në të tashmen. Në kuadër të kësaj, marrja me trashëgimi nënkupton tri kushte thelbësore, që mund të paraqiten si paraqisja shkurtimisht si NPP: (1) Njohje, (2) Profesionalizëm dhe (3) Pasion.

1. Vlerat trashëgimore: përkatësia kosovare, europiane dhe botërore

Kosova, territor i përshtatshëm për jetë që nga parahistoira e hershme, është një hapësirë e begatshme me traditë kulturore, sa materiale aq edhe shpirtërore. Trashëgimia e saj u shtresua që nga kulturat e para bujqësore para 8000 vjetëve, mbase dhe më heret. Kjo kulturë, e lindur nga substrati neolitik, u gërshetua me elemente indoeuropiane eneolitike dhe krijoi adstratin ilir, që në mesjetë u njoh si arbëror/shqiptar. Kosova, si territor qendror dardan, krijoi identit politik me krijimin e shtetit të Dardanisë (IV-I p.e.r.). Mbi këtë bazë trashëgimore ndikuan apo u bënë pjesë e shtresimeve edhe kulturat e popujve të tjerë (helene, romake, sllave-serbe, osmane). Është e vlefshme të ceket se identiteti i krijuar në kuadër të shtetit dardan dhe rezistenca e vazhdueshme ndaj romakëve bënë që në vitin 279 të krijohej njësia e veçantë administrative-politike romake, Provinca e Dardanisë. Në antikën e vonë dhe në mesjetë Dardania u gjet nën pushtetin e perandorisë së fuqishme bizantine. Në fund të mijëvjeçarit të parë u dominua nga shteti bullgar i Samuilit, në shekullin XII u nga shteti mesjetar serb, nga shekulli XV nga perandoria otomane, në kuadër të së cilës u krijua Vilajeti i Kosovës, ndërsa në fillim të shekullit XX iu dha Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene, për të pasuar me rrjedhat e tjera historike, tani më të njohura. Si rrjedhojë e një historie të tillë kishte dhe ndikime e shtresime të llojshme kulturore.

Shtresimet e tilla, në Kosovë e kudo, shtrojnë edhe çështjen e përkatësisë etnike. Si rrjedhojë shfaqen dhe mëtimet për përvetësimin e tyre, duke sjellur dhe situata absurde. Po të ishte e natyrshme kjo, italianët do të mund të thoshin Roma është e jona, të na ndalonin hyrjen në të dhe, njëkohësisht, do të mund ta kërkonin të drejtën historike mbi Kosovën, se romakët e sunduan mbi 500 vjet!

Mendoj se trashëgimia kulturore është vlerë e përbashkët e popullatës që jeton në një territor të caktuar dhe si e tillë është një kubik i mozaikut kulturor europian dhe botëror.

2. Sfidat politike, legale, administrative dhe profesionale

Trashëgimia e Kosovës përballet me sfida të shumta dhe në kuadër të tyre do të veçoja: 1) Shfrytëzimin e trashëgimisë si mjet i presionit politik nga Serbia, 2) Joprofesionaizmin dhe 3) (Mos)Çasjen e UNMIK ndaj trashëgimisë deri në vitin 2004. Duke mos nënvlerësuar sfidat e tjera me të cilat ballafaqohet Kosova në fushën e trashëgimisë, mendoj se sfida më e madhe është sfida politike siç ishte dhe më parë, ashtu siç mendoj se ku përzihet politika ditore nuk ka mbrojtje reale të trashëgimisë.

E kaluara e Kosovës është e stërngarkuar me shfrytëzimin e trashëgimisë për nevoja politike, përkatësisht për krijimin e të drejtës false historike të serbëve mbi Kosovën. Në kuadër të kësaj politikat serbe kanë krijuar dhe ushqyer ndarjen e trashëgimisë në baza religjioze, duke i dhënë prioritet objekteve ortodokse dhe duke e reduktuar trashëgiminë kosovare në trashëgimi ortodokse dhe islame. Enklavizizimi i manastireve ortodokse në Kosovë, pa dyshim, prodhon efekte konfrontuese në mjedisin kulturor të Kosovës. E kaluara e afërt, marsi i vitit 2004 është shembull i tillë, duke qenë rezultat i pakënaqësisë së popullatës me gjendjen e krijuar dhe me mos respketimin e vullnetit të popullit aq ishte dhe tërheqje e vëmendjes tek njeri nga gjeneratorët që pengojnë arritjen e pavarësisë dhe stabilitetin e Kosovës.

Ndarja e trashëgimisë në baza etnike në Kosovë është absurditet sui generis. Kosova është ballafaquar gjatë me përdorimin e trashëgimisë si mjet të presionit politik. Madje edhe gërmimet e suksesshme në Vërmicë (1974-1975) u keqpërdorën në vitin 1981 për ta akuzuar shkencën kosovare dhe shqiptarët si shkatërrues të kinse varreve mesjetare serbe. E vërteta ishte krejt tjetërfare: në mesin e katër arkeologëve që i zhvilluan gërmimet ishte vetëm një shqiptar, ndërsa objektet e luajtshme u konzervuan në kohë rekorde dhe u vendosën në vitrinat e Muzeut të ri Arkeologjik në Prizren.

Është me rëndësi të ceket se këtë trashëgimi, studimin dhe mbrojtjen e saj, asnjëherë nuk e kemi parë të ndarë në baza etnike, gjë që nuk mund t’i atribuohet regjimeve serbe. Mjerisht, logjikën e ndarjes etnike e ka pranuar edhe administrata ndërkombëtare e pasluftës në Kosovë, nën propagandën e njohur me decenie se qenkan të rrezikuara nga shqiptarët! Loja e regjimeve serbe me trashëgiminë ortodokse në Kosovë është më se e njohur për ne. Madje, në Kosovën e pasuftës kishat dhe manastiret ortodokse u bënë ‘kështjella’ serbe, të mbrojtura nga KFORi. Rreptësisht të ndaluara për shqiptarët! Ndalesa vlente edhe për një vizitë të shkurtër të ekspertëve shqiptarë, qofshin ata edhe pjesë përbërëse e delgacionit të UNESCOs.

Është e vërtetë se historia botërore njeh mëtime për shfrytëzimin e trashëgimisë si mjet për arritjen e qëllimeve politike, siç ishte përdorimi i megaronit dhe të kryqit të thyer (svastika), të njohur si simbol i rrugës diellore që nga parahistoria e hershme. Por, duhet të përkujtoj se historia është po aq dëshmitare e dështimit të këtyre mëtimeve.
Pse nuk iu kushtua kujdes i mjaftueshëm trashëgimisë? Faktorë të shumtë ndikuan në Kosovën e pasluftës, por mendoj se frika e UNMIK-ut nga e kaluara e afërt dhe përjetimet e tmerrshme të popullit të Kosovës, kishte si rrjedhojë edhe ikjen nga trashëgimia në përgjithësi. Ishte ky një tentim i UNMIK-ut për damnatio memorie (fshirje e kujtesës). Përkujtoj, mëtimet e tilla gjatë gjithë historisë së njerëzimit nuk patën sukses. Ngulfatja dhe moskujdesi ndaj trashëgimisë dhe mospërfillja ndjenjave të popullatës, ka rezultuar me pasoja të papritshme. Edhe marsi i vitit 2004 e dëshmon këtë. Dhe tani, në vend të përkujdesjes dhe gjetjes së mekanizmave preventivë, duhet të merremi me pasojat.

Në vitin 2000 e pas, jo kot, insistoja tek UNMIK-u që ta inicojmë bërjen e një muzeu, ku do të paraqitej e kaluara e afërt e popullatës së Kosovës. Çka me serbët e pasluftës në Kosovë? ishte reagimi i tyre. Një pjesë e muzeut do ta përfshinte dhe periudhën e menjëhershme të pas luftës, është dhe kjo pjesë përbërëse e historisë! u përgjigjesha. Kot, prioritet jo vizionar për ta ngeli fshirja e kujtesës.

Sa një objekt kulti i takon vetëm një populli? çshtë një pyetje që është riaktualizuar sërish. Se objektet e kultit ngriten njera mbi tjetrën, për t’u shlyer gjurmët e mëhershëm këtë e di çdo shkencëtar e profesionist. Edhe historia e Kishë së Shën Premtes e dëshmon këtë: nisi si tempull pagan për t’u bërë kishë e krishterizmit të hershëm, bazilikë e periudhës bizantine, kishë mesjetare ortodokse, xhami dhe sërish kishë ortodokse. Shembuj të tillë ka përplotë, siç është edhe rasti i Kishës në Graçanicë, për të cilën edhe Branislav Nushiq shkruan se është ndërtuar mbi themelet e kishës latine.

Është e vertetë se kishat ortodokse janë mbrojtur me shekuj dhe me shumë xhelozi nga shqiptarët. Ka të bëjë kjo me etikën shqiptare? Mendoj se mbrojtja është motivuar pikë së pari nga fakti se ato kisha ishin të tyre dhe i ndjenin si të tyre edhe pas konvertimit në islamizëm. Kjo përkon, pikë së pari me çështjen e trashëgimisë shpirtërore apo trashëgiminë e paprekshme, e cila i sfidon shekujt. Jo kot, popullata musimane shqiptare edhe sot e kësaj dite e feston Shën Gjergjin me kalendarin ortodoks dhe përcjellë, ndonëse edhe pavetëdijshëm, ritualet e kalendarit ortodoks.

A kemi bërë sa kemi mundur apo jemi kapluar nga retorika, lufta për pushtet, pseudo-profesionalizmi dhe pasioni amatoresk? Kosova dhe e ardhmja e saj po ballafaqohet sërish me sfidën e shfyrtëzimit të trashëgimisë ortodokse si mjet i presionit politik, tani çuditërisht dhe me trysni ndërkombëtare. Tani shtrohet pyetja se sa ne jemi të përgatitur për këtë dhe në këto momente vendimtare. Mendoj se Grupi negociator dhe vendimmarrësit e tanishëm të Kosovës nuk e kanë pasur parasysh sa duhet rëndësinë e trashëgimisë kulturore dhe aftësitë e palës tjetër që këtë ta shfrytëzojnë, andaj 1) është bërë ekipi politik, me bashkëpunëtorë të seleksionuar sipas ndikimeve politike dhe 2) ka dominuar jotransparenca. Si pasojë janë edhe 40 zonat e mbrojtura të trashëgimisë ortodokse, të cilat, si do që të quhen, janë lloj i eksteritorialitetit.

Çështjet administrative të mbrojtjes së trashëgimisë janë sfidë tjetër. Me këtë rast do të thosha se shkatërrimi, mos kujdesi, ndërtimet pa leje e me leje në lokalitetet e trashëgimisë janë bërë dukuri. Ndërtimi i bazenit të notit dhe shkatërrimi i lokalitetit të madh arkeologjik në Zlakuçan, me terma të periudhës romake dhe tempullin e shekullit I, është njeri nga rastet e tilla. Për këtë i kam shkruar Presidentit Rugova, Kryeministrit Rexhepi dhe Ministrit përgjegjës Brajshori, si dhe lidhur me çështjen e kam informuar opinionin përmes mediave. Asnjë përgjigje nuk kam marrë. Përkundrazi, Presidenti ka prerë trakën e inagurimit të bazenit të notit në Zlakuçan.

Mbrojtja e e vërtetë e trashëgimisë nënkupton bashkëpunimin midis institucioneve të llojshme, përfshirë dhe policisë. Mungesa e këtij bashkëpunimi, si dhe jo vetëdija e duhur për vlerat e saja bënë që Kosova të ballafaqohet edhe me tregëtimin me trashëgiminë e luajtshme, vjedhjen e saj, madje ajo edhe t’u dhurohet ndërkombëtarëve që veprojnë në Kosovë (sic!).

Me këtë rast duhet theksuar edhe mosangazhimin e duhur të UNMIK-ut dhe OKB-së në përgjithësi për kthimin e trashëgimisë kosovare të marrë në Serbi para luftës në Kosovë, mendoj për thesarin arkeologjik, atë etnologjik dhe për gjithë dokumentacioni e trashëgimisë. Kthimi i vetëm një objekti, Hyjneshës së Prishtinës, ishte edhe një lojë politike. Opinioni duhet ta dijë se, për dallim nga thesari etnologjik dhe dokumentacioni i trashëgimisë, thesari arkeologjik i është huazuar Beogradit për ekspozitën Arheolosko blago Kosova i Metohije (për të ekziston dokumentacioni). Është çështje tjetër pse dy arkeologët shqiptarë të Muzeut të Kosovës nuk i përfillën rekomandimet e mija që të mos bashkëpunonin për këtë ekspozitë me prapavijë politike. Po ashtu u thashë se si parapaskenë shoh si qëllim mbajtjen e objekteve në Beograd, pasi që lufta në Kosovë kishte filluar.

Në fund, dua të cek se mbrojtja adekuate e trashëgimisë kulturore ofron mundësi të shumta, duke u nisur nga zhvillimi i ekonomisë turistike, bashkëpunimi rajonal e më gjerë dhe si urë për ngritjen e respektit të ndërsjellë midis popujve dhe ndërtimin e paqes. A janë të gatshëm të gjithë banorët e Kosovës t'i njohin vlerat kulturore të trashëguara ndër shekuj në këtë hapësirë si pasuri e civilizimit global pavarësisht nga kush janë ndërtuar dhe firmën e kujt bartin? Mendoj se po, siç mendoj se duhet punuar ende shumë për ngritjen e vetëdijes për ta mbrojtur këtë.

Në Prishtinë, 1dhjetor 2006

Ulpiana

Ulpiana është një qytet romak i themeluar në fillim të shekullit II nga perandori Trajan. Gërmimet arkeologjike kanë dhënë gjurmë të jetës pararomake, por jo aqë sa për të thënë se Ulpiana është një qytet ilir. Ulpiane është një vazhdimësi e një vendbanimi ilir. Qyteti ndodhej afër qytetit të sotshem Prishtinë në Kosovë.

Nga Wikipedia

Prishtina i takon prehistorisë, tezat serbe të gabuara

( 31/07/08) Ardjan Jasiqi
Gjurmët e nëndheshme pranë xhamive dhe hamameve në Prishtinë, flasin se Prishtina është një ndër qytetet më të vjetra në Kosovë dhe se ajo në atë kohë është quajtur Pristinium. Mbetjet arkeologjike tek Xhamia e Perandorit, pastaj ato pranë themeleve të Parlamentit të Kosovës, si dhe disa mbetje arkeologjike të zbuluara afër Spitalit, konkretisht te Fakulteti i Mjekësisë, qyteti i vjetër i Ulpianës, tregojnë se kemi të bëjmë me një vendbanim që ka qenë i banuar që nga koha parahistorike. Historiani dhe eksperti i poleografisë dhe epigrafisë, Jahja Drançolli thotë se në arealin e Prishtinës, sidomos në trajektoren ku sot është xhamia e Sulltan Fatihut dhe Sulltan Pajazitit, ka edhe gjurmë parahistorike të kryeqytetit momental të Kosovës. "Pikërisht tek Gërmia është gjetur edhe 'Hyjnesha në fron', çka tregon se kemi të bëjmë me një qytet të vjetër, që daton që nga parahistoria. Mirëpo turqit kanë ardhur herët në Prishtinë. Në mesjetë po ashtu kemi gjurmë të Prishtinës, e cila është e njohur me emrin Pristinium që do të thotë 'vjetër'. Gjatë mesjetës kemi edhe arealet e Vicianumit dhe rrugën e njohur Lissus - Naissus rrugë kjo që ka kaluar pranë spitalit ku janë zbuluar po ashtu edhe mbetje të tjera interesante arkeologjike", thotë Drançolli.
Mirëpo, Drançolli thotë se ende nuk ka ndonjë raport të detajuar se a ka terma romake nëpër hamam apo edhe tek Xhamia e Madhe. "Gjatë gjurmimeve unë ende nuk ka marrë ndonjë raport të detajuar në lidhje më këtë rast. Por, janë zbuluar disa gypa të cilat janë duke u studiuar dhe që i përngjajnë termave romake. Por, nëse nisemi nga historia atëherë mund të themi se nuk mund të përcaktojmë se cilës kohë i takojnë, pasi bizantinët i kanë kopjuar në arkitekturë romakët, otomanët i kanë kopjuar bizantinët e kështu me radhë", thotë ai.
Drançolli thotë se megjithatë Prishtina është një ndër qytetet më të vjetra në Kosovë, edhe pse këtë epitet ajo e humbi gjatë kohës se Perandorisë Osmane ku u zhvilluan më shumë qytetet si; Prizreni, Gjakova, Peja dhe Vushtrria.
"Por, nga studimet që kam bërë, sidomos nga fjalorët latinisht - shqip, latinisht - kroatisht, etj, del se emri Pristinium do të thotë 'i vjetër', 'i lashtë', gjë që hedh poshtë idenë se emri Prishtinë ka përardhje serbe", shpjegon Drançolli.
Nga ana tjetër, arkitekti Rexhep Vula (rest/kons) thotë se studimet e tij për hamamet e Prishtinës i ka nisur nga literatura për "Sahathanën", e Elvia Qelebisë dhe dr. Hakija Adverdi, arkitekt i cili nga përshkrimet e Elvia Qelebisë hulumton dhe zbulon në vitet '60 një numër të madh të xhamive nëpër Ballkan. "Por ai nuk i përmend termat romake të cilat gjenden sot si lokalitet arkeologjik, ku pjesërisht 'grabaniti' i tij është nën sallën e Parlamenti të Kosovës, ose thënë ndryshe nën hipokaust ku zbulohen tri kupola të hamamit që i përkasin termave romake". Vula përmend se në vitin 1947, gjatë ndërtimit të Parlamentit të Kosovës, pikërisht në këtë vend zbulohen 500 skelete njerëzish, të cilët flitet se janë vrarë gjatë luftërave të ndryshme ballkanike, por kjo gjë asnjëherë deri me tani nuk është hulumtuar nga historianët. Në lidhje me studimet për gjetjet arkeologjike në Hamamin e Prishtinës, ku investitor është Organizata "Trashëgimia kulturore pa kufij", drejtori i secilës është Salih Shoshi, ende nuk është hartuar raporti për këto gjetje. "Brenda dy javëve presim një raport nga Instituti i Mbrojtjes së Monumenteve Kulturore në Prishtinë", thotë Salih
Shoshi, duke theksuar se Prishtina si qytet nga shumica e ekspertëve dhe historianëve sidomos gjatë gjetjeve të fundit arkeologjike në të dëshmon së nën tokën e saj ka gjëra të cilat më së miri e tregojnë lashtësinë e saj si qytet.

Shkruar nga Mentor BARANI
Sunday, 22 June 2008
Arbër Hadri: T’i bëhet presion palës serbe që eksponatet të kthehen në Kosovë Brenda një afati 120 ditë nga hyrja në fuqi e pakos së Ahtisarit, eksponatet, të cilat Serbia i ka marrë në Kosovë gjatë kohës së luftës duhen të kthehen në vendin e origjinës, në Kosovë. Në këtë kontekst na nevojitet një shtytje më e madhe e bashkësisë ndërkombëtare që kjo të realizohet dhe t’i bëhet presion palës serbe që ky koleksion të kthehet, ka thënë në një intervistë për Kosovapress drejtori i Muzeut të Kosovës Arbër Hadri. Kosovapress: Cili është numri i eksponateve të trashëgimisë kulturore e historike të Kosovës që janë plaçkitur nga Serbia gjatë luftës së fundit? Hadri: Pak para fillimit të bombardimeve të NATO-s, për një ekspozitë të përkohshme janë huazuar diku rreth 676 eksponate arkeologjike dhe 571 eksponate etnologjike, të cilat janë bartur përkohësisht për një ekspozitë të përkohshme të titulluar “Thesari Arkeologjik i Kosovës” dhe “Thesari Etnologjik i Kosovës”. Ato janë ekspozuar përkohësisht në galerinë e arteve dhe Muzeut Popullor në Beograd dhe në Muzeun Etnologjik të Beogradit, ku edhe në depot të cilat tani gjenden ato përkohësisht. Ato janë pjesë e koleksionit të përhershëm të Muzeut të Kosovës dhe janë gjurmuar në territorin e Kosovës. Kemi paraqitur dhe kemi bërë fushatë të ndryshme në periudha të ndryshme kohore, në mënyrë që të sensibilizojmë opinionin publik lidhur me rëndësinë e kthimit të këtij koleksioni që ka vlerë të jashtëzakonshme për trashëgiminë kulturore të Kosovës. Pra, janë eksponatet më të përzgjedhura të kohërave të ndryshme që nga Neoliti, 6 mijë vjet para Erës së Re e deri në shekullin e 12 pas Erës së Re, pra nga Neoliti e deri në mesjetë. Meqenëse trashëgimia kulturore është e përbërë më së shumti nga trashëgimia arkeologjike, edhe vetë kontesti i këtyre eksponateve është edhe më me vlerë. Kosovapress: Çfarë është duke bërë Muzeu i Kosovës dhe a ka ndonjë bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës së Kosovës që këto eksponate të kthehen në vendin tonë? Hadri: Po. Muzeu i Kosovës në periudhat e ndryshme ka bërë fushatë për sensibilizimin e opinionit publik dhe për nevojën e kthimit të tyre. Kjo ka rezultuar edhe gjatë vitit 2002 me kthimin e “Hyjneshës në Fron”, e cila tani është ekspozuar në Muzeun e Kosovës, si pjesë përbërëse e një projekti të përbashkët me ambasadën amerikane në Kosovë. Është bërë një fushatë “Dua të kthehem në shtëpinë time”, pastaj kthimi i koleksionit të trashëgimisë kulturore të Kosovës, që ashtu është quajtur. Është bërë edhe prezantimi i tredimensional i krejt koleksionit të paraqitjes së saj vizuale, broshura të ndryshme, afishe, të cilat janë shpërndarë. Kjo edhe ka rezultuar me futjen, por edhe të pakos së Ahtisarit çështjes së kthimit të koleksionit brenda në një afati shumë të shkurtër. Tani është më se e nevojshme që kjo çështje të adresohet në formën e duhur me përkrahjen edhe të bashkësisë ndërkombëtare. Me Ministrinë e Kulturës e kemi një qëndrim si të bashkëveprojmë në tërësi në këtë kontekst, dhe së bashku kemi bërë këtë fushatë dhe kemi krijuar mundësinë që kjo çështje të adresohet në një dokument ndërkombëtar sikurse që është pakoja e Ahtisarit dhe vlen të ceket se brenda një afati 120 ditë nga hyrja në fuqi e kësaj pakoje, këto koleksione duhen të kthehen në vendin e origjinës, në Kosovë. Në këtë kontekst na nevojitet një shtytje më e madhe e bashkësisë ndërkombëtare që kjo të realizohet dhe t’i bëhet presion palës serbe që ky koleksion të kthehet. Ky koleksion, po ashtu, ka mundësinë që të prezantohet trashëgimia kulturore e Kosovës përkohësisht edhe në një muze evropian dhe pastaj të kthehet në Kosovë. Kosovapress: Në drejtim të kthimit të këtyre eksponateve me vlerë për Republikën e Kosovës, a ka kërkesa në instancat ndërkombëtare? Hadri: Po, me vetë faktin që sponzoruesit e pakos së Ahtisarit dhe pjesëmarrësit në këtë kontekst ka qenë edhe bashkësia ndërkombëtare, kjo është aprovuar në këtë kontekst. Kosovapress: Po ministria a ka pasur ndonjë takim me institucionet relevante të Serbisë për të kërkuar eksponatet e plaçkitura, të cilat janë të shumta pasi që është përgjegjëse për këtë institucion? Hadri: Po, sigurisht që kur është momenti i duhur në rrethanat e përbashkëta të marrëdhënieve ballkanike kjo çështje do të vijë në spikamë, me vetë faktin që ne në përgjithësi në Kosovë kemi kujdes ndaj trashëgimisë kulturore në përgjithësi në Kosovë pa marrë parasysh cilit spektër i takon. Pra, ne kemi bërë restaurimin e kishave ortodokse serbe në territorin e Kosovës. Pra, Ministria e Kulturës ka bërë këtë së bashku me qeverinë në tërë territorin e Kosovës. Presim që bashkësia ndërkombëtare nëpërmes presionit që duhet të bëjë pala serbe ta kthejë këtë koleksion në Muze. Kosovapress: A keni zhvilluar takime me institucionet ndërkombëtare kulturore, si me UNESCO-n, apo me Kryqin Ndërkombëtar, apo organizata të tjera ndërkombëtare, që eksponatet të kthehen në Kosovë? Hadri: Ne kemi përkrahjen e disa institucioneve ndërkombëtare të nivelit të lartë të muzeve që konsiderohen me rëndësi si në Francë, Britaninë e Madhe, vendet të cilat na kanë dhënë përkrahje për kthimit e tyre. Po, këtë çështje e kemi paraqitur edhe në UNESCO dhe ICOM. Dhe tani shpresoj që është momenti në këtë kohë të shkurt që ky koleksion të kthehet në Kosovë. Kosovapress: Sa i mungojnë eksponatet Muzeut të Kosovës? Hadri: Po, sigurisht që i mungon shumë, përkundër që Muzeu ka një koleksion prej 100 mijë eksponateve, por ky është thelbi i koleksionit të Muzeut të Kosovës. Krijimi i koleksionit është bërë nga gërmimet arkeologjike në terren të viteve ’50-ta deri në vitet e ‘90-ta dhe është bërë nga arkeologët e Muzeut të Kosovës dhe është dalë nga territori i Kosovës dhe mungesa e prezantimit të eksponateve për banorët e Kosovës është evidente./Intervistoi: Shpresa Përvetica/

» Shpirti i te pareve tane ne kenget popullore.
» gjetje arkeologjike te zones
» C'mendim keni per Deshmimtaret e Jehovait?Fe apo sekt?
» T'i njohim krijuesit tanë.
» Te mbeshtesim vellezerit tane